"OSMANLI DEVLETİ KRONOLOJİSİ”NE EK:

İSLÂM’IN, TÜRK’ÜN ANADOLU’YA HAPSEDİLİŞİNİN

GÜN GÜN DÖKÜMÜ:

LOZAN KRONOLOJİSİ

Sinami ORHAN

DOĞU STRATEJİ VE TAHLİL MERKEZİ

I. KISIM:

GÜN GÜN MÜZAKERE VETİRESİ

25 Eylül 1919:

"Nutuk"da anlatıldığına binaen, işgal komutanlarından General Salliklad, "İngilizlerin, ahval-i dahiliyeye ve kuva-yı milliyeye katiyen müdahale etmeyeceklerine” dair söz veriyor.

Keza, Merzifon’da bulunan (yani M. Kemal’in Anadolu’ya ilk çıkış sahası) İngiliz askerlerinin çekilmelerinin "kuva-yı milliyeyi memnun edip etmeyeceğini” sormalarına “memnun oluruz” cevabını aldıklarından buradan da askerlerini geri çekmişlerdir.

Eylül 1921:

Ankara hükümeti temsilcisi Refet Paşa ile General Harrington’u temsil eden heyetin İnebolu civarındaki bir çiftlikte müzakereleri...

Başta Osmanlı Saltanatı ve Halifelik olmak üzere, siyasi ve iktisadi meseleler hakkında fikir teatisi....

4 Eylül 1922:

Mustafa Kemal Paşa’nın Büyük Taarruz sırasında Rauf Orbay’dan Itilaf Devletleri’nin mütareke girisimi hakkinda bir telgraf alması.

5 Eylül 1922:

Mustafa Kemal Paşa’nın Rauf Orbay‘a mütareke sartlarını bildirmesi.

7 Eylül 1922:

Itilaf Devletleri temsilcilerinin mütareke için Yunan Hükümeti adına TBMM Hükümeti’ne basvurmaları.

9 Eylül 1922:

Süvarilerimizin İzmir’e girişi ve Kadifekale’ye Türk bayragının çekilmesi.

12 Eylül 1922:

Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nin Anadolu’nun kurtulusu dolayısıyla millete beyannamesi.

14 Eylül 1922:

Fransız gazetelerinde, Anadolu’daki silahlı mücadelesinin lehine makalelerin neşredilmesi yanında, Fransız hükümetinin, "Boğazların serbestisi ve Trakya’nın Türk hükümetine iadesi” cihetinde karar alması...

16 Eylül 1922:

Fransız ve İtalyan siyasetine karşı mukabile olarak Lloyd George ve Churcill tarafından, "Türklerin Boğazlardaki bitaraf mıntıkaya geçmemeleri ve Trakya’yı aşmamaları” hususunda Müttefik devletler tarafından imzalanması için bir metnin hazırlanması ve bütün meselelerin "Şark Meselesinin halli” için yapılacak bir Konferansa bırakılması teklifi...

18 Eylül 1922:

Bu tavırların bir devamı mahiyetinde, Fransız Yüksek Komiseri General Pelle’nin İzmir’de Mustafa Kemal Paşa’yla görüşmesi.

19 Eylül 1922:

İngiliz Başbakanı Lord Gürzon’un, Fransız ve İtalyan birliklerinin Çanakkale Boğazından çekilmeleri ve Türk birliklerinin tarafsız sahaya doğru ilerlemeleri (Mustafa Kemal’in, “bitaraf mıntaka yoktur!” sözü) üzerine, durumun nezaketi anlayıp Fransa’ya gelmesi... Ertesi günü (20 Eylül) Poincare ile görüşmesi...

21 Eylül 1922:

Lord Gürzon’un Poincare ve İtalya’nn Paris Sefiri Kont Sforca ile görüşmesi; Fransa Hariciye Bakanlığı’nda bu üç devlet mümessili kendi aralarında iki maddede karar aldılar:

1) Anadolu’da müttefik devletlerde asker bırakmaya lüzüm yoktur.

2) Deniz kuvetleri, Türklerin Rumeliye geçmelerine engel omaya kafidir.

21-23 Eylül 1922:

Üç gün süren toplantılan neticesinde, "23 Eylül Kararları” olarak tarihe geçen hükümlerde anlaştılar ki, buna göre;

"Gürzon, İstanbul’un Türklerin eline geçmesine ve İtalyanlarla Fransızların şiddetli ısrarları neticesinde Meriç nehri hudud olmak üzere Edirne’nin Türklere bırakılmasına itirazı olmadığını”,

deklare etmiştir.

28 Eylül 1922:

Fransiz diplomati Franklin Bouillon’un İzmir’de Mustafa Kemal Paşa’yla görüsmesi.

Bouillon’un teminati üzerine Bogazlar’a yönelik -muhayyel- askeri harekatın durdurulmasi...

Lord Gürzon’u telaşlandıran da esasında Türk birliklerinin ileri hamle yaparak -”bitaraf mıntıka yoktur” sözü gereği- Boğazları tamamen ele geçirmesi ve Rumeliye karşı yürümeleri idi. Fransa ile İtalya’nın Türk birliklerinin bu harakatına karşı menfi bir tavrı veya silahlı bir müdafaası olması düşünülezdi; Ordular İzmit üzerinden Gebze’ye ve Yakacı ile Kayışdağına doğru ilerletildiği tardirde İngiliz birliklerinin karşı koyması muhal idi ve mecburen gerileyeceklerdi, bu durumda da Donanmalarının bir saldırı imkanı kalmayacak ve ya esir olacaklar veya “suya döküleceklerdi” ama Mustafa Kemal’in "bitaraf mıntıka” ile ilgili sözleri sadece sözde kalınca, Lord Gürzon’u aleleacele Fransa’ya gidip bahsi geçen "Kararları” almış ve böylece de bu fırsat, Boğazların ve Rumeli’nin harb içerisinde hem de zahmetsiz bir şekilde halledilmesinin imkanı kalmamıştır.

29 Eylül 1922:

Mustafa Kemal Paşa’nin İtilaf Devletleri’nin notasına mukabil, Mudanya Konferansı’nın kabul edildigini bildiren cevabi.

3 Ekim 1922:

Mudanya Konferansı’nın başlaması.

4 Ekim 1922:

Mustafa Kemal’in Meclis’de harb ve elde edilen zaferler hakkında uzun bir nutuk irad eylemesi...

11 Ekim 1922:

Mudanya Konferansı’nın hususen, 23 Eylül Kararları’nda da geçen İstanbul’un Türklere terki meselesini dahi halledemeden (Türk heyeti başkanı İsmet İnönü’dür.) bitmesi...

13 Ekim 1922:

Yunan Hükümeti’nın Mudanya Ateşkes Anlaşması’nı tasdiki...

19 Ekim 1922:

İngiltere’de Lord Gürzon’un kabinesinin istifa etmesi...

20 Ekim 1922:

Refet Paşa’nın, “İstanbul Kumandanı” olarat tayini ve 100 jandarmayla İstanbul’a gelişi... Böylece fiîlen "İstanbul Hükümeti”nin sona ermesi...

26 Ekim 1922:

25 Ekim 1922’de Dışişleri Bakanlığı’ndan ayrılan Yusuf Kemal Tengirşenk’in yerine İsmet (İnönü) Paşa’nın Dışişleri Bakanlığı’na seçilmesi...

Bu durum, Mustafa Kemal zımmınca, “Mudanya’da fevkalade işler başaran” İnönü’nün, Lozan’a da "Türk devletini temsilen" gönderilmesinin yolunu açma idi... Çünkü, diğer devletler de Hariciye Nazırı veya Başbakan seviyesinde temsil ediliyorlardı.

27 Ekim 1922:

İtilaf Devletleri’nin TBMM Hükümeti ve İstanbul Hükümeti temsilcilerini 13 Kasım 1922’de Lozan’da toplanacak sulh konferansına davet etmeleri...

29 Ekim 1922:

TBMM Hükümeti’nin, İtilaf Devletleri’ne Lozan Konferansı’nı kabul ettiğini bildirmesi..

31 Ekim 1922:

Bakanlar Kurulu’nun Lozan Konferansı delegesi adaylarını belirlemesi: Heyet-i Murahhasa Reisi olarak İsmet Paşa, “İkinci Murahhas” olarak “Umur-u Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiyye Bakanı” Rıza Nur ve diğer murahhaslığa da Trabzon mebusu Hasan Hüsnü (Saka) Bey tayin edilmişlerdir.

Tayin yapıldıktan sonra, Mustafa Kemal’in, İsmet Paşa ile Rıza Nur’a;

"ESASLARIMIZ ŞUNLARDIR... BAKTINIZ Kİ, HATTA TRAKYA’YI ALAMIYORSUNUZ, SÖZLERİNDEN DÖNÜYORLAR, UĞRAŞMAYIN, TERKEDİB SULHÜ YAPIN, HATTA İCABEDERSE İSTANBUL’DAN DA VAZGEÇMEK LAZIMDIR. MUSUL İÇİN HİÇ UĞRAŞMAYIN!”,

direktifini vermesi...

Heyetin toplamı 100 kişiyi geçmekte idi. Bu durum -haklı olarak- Dr. Rıza Nur’un Hatıralarında şiddetle tenkid edilmiş ve “harb içindeki bir milletin parasının boşuna harcanması” olarak açıklanmış ve üstelik bu gelen “temsilcilerin” ekserisinin Lozan’da İtilaf devletleriylye nasıl işbirliğ yaptıklarını birbir gözler önüne sermiştir.

1 Kasım 1922:

Hilafet ve Saltanat’ın birbirinden ayrılarak Saltanat’ın lağvı hakkında TBMM kararı...

2 Kasım 1922:

TBMM’nin gizli oturumunda Lozan Konferansı’na katılacak heyetin Hükümetçe belirlenmesi kararı.

3 Kasım 1922 :

Lozan’a gidecek TBMM Hükümeti temsilcilerine ve milletvekillerine izin kararının TBMM’nde alınması.

5 Kasım 1922:

İstanbul’un yönetimine el konulduğuna dair Ankara Hükümeti kararının İstanbul Hükümeti’ne tebliği ve İsmet Paşa başkanlığındaki Lozan Delegasyonu’nun Ankara’dan hareketi.

9 Kasım 1922 :

Türk delegasyonunun İstanbul’dan Lozan’a hareketi.

11 Kasım 1922:

Daha evvelden tesbit edildiği üzere Konferansın 13 Kasım’da yapılmasından iki gün önce, Türk Delegasyonu’nun Lozan’a gelmesi. İsmet Paşa’nın Konferans’ın geciktiğine dair İtilaf devletleri’ne notası. Halbuki, İngiltere’de Lloyd George hükümeti düşmüş ve yeni bir seçmi yapılması gerekmekteydi ve Konferans bu sebeble bir hafta tehir edilmişti ki, bu mesele daha evvelden Türk heyetine bildirilmişti... Türk Heyetinin “köylü kurnazlığı” ile avantaj sağlama isteği... Bu, esasında, Türk heyetinin “nasıl olursa olsun sulh!” isteği üzerinde olduğunun yani, itirazlar yapsa da andlaşma maddelerini şu veya bu şekil içinde kabul edebileceğinin açık ilanı demek idi ki, İnönü’nün yaptığı ilk büyük gaf olmakta idi...

15 Kasım 1922:

İsmet Paşa’nın sabah, Lozan’dan Paris’e gelişi. Fransa Başbakanı Poincare ve Franklin Bouillon’la görüşmesi.

16 Kasim 1922:

Poincare’nın İsmet Paşa’yı Paris’te ziyareti.

17 Kasım 1922 :

İsmet Paşa’nın akşam Paris’ten Lozan’a dönüşü. Son Osmanlı Padişahı Vahidüddin’in İngiliz savaş gemisi Malaya ile Malta’ya gitmesi.

Aynı gün "Müslim Standart" gazetesi müdürü Seyyid Abdülkayyum Malik’e verdiği mülakatında İnönü şunları söylemektedir:

"- Size ve sizin vasıtanızla bütün müslümanlara şunu söyliyeyim ki...

Türk milleti, İslamiyetin kolu ve kılıcıdır. Türkiye Anayasası, HİLAFETİN YANİ HÜR VE MÜSTAKİL BİR İSLAM DEVLETİNİN menfaatlerini yürütmeğe çalışacak ellere bütün müdafaa kudretini vereceğini söylüyor. Türkiye, Hilafeti tutuyor ve tutacaktır. Hilafet Türk milletine vediadır, emanettir. Türk milleti, hür ve müstakildir. Bunun için Hilafet de taarruzdan masun ve iktidara mliktir. Hilafetin bütün asıfları mahfuiz ve emindir. KANIMIZIN SON DAMLASINA KADAR HİLAFETİ TUTUP, YAŞATACAĞIZ. FAKAT TEK ADAMIN ŞAHSİ MALI OLMASINA ASLA İZİN VERMEYECEĞİZ. İŞTE TÜRK MİLLETİNİN KARARI BUDUR.”

19 Kasım 1922:

Abdülmecit Efendi’nin halife seçilmesi. Lord Gürzon ile Poincare’nin Lozan’a gelişleri. Lozan yakınlarında Gürzon-Poincare-Mussolini görüşmesi.

BİRİNCİ DEVRE FAALİYETLERİ

20 Kasım 1922:

Mont Benon gazinosunda Lozan Konferansı’nın açılış töreni. Açılış konuşmasını İsviçre Konfederasyonu Bakanı Mösyö Hab yaptı ve konuşmasını, “Yeryüzünde iyi niyetli kimselere selam!” diyerek bitirdi. Ardından da Lord Gürzon’un bir konuşması... Törende İsmet Paşa da bir konuşma yapmıştır.

21 Kasım 1922:

Uşi (Ouchy)’de, Şato Oteli’ndeki ilk oturumda üç komisyon kurulması. Müzakerenin dahili nizamnamesinin tetkiki... Konferansta göörüşülecek mevzular üç ayrı komisyona taksim edildi.

Bu Komisyonlar ve başkanları şunlardır:

1) Askeri ve arazi komisyonu; Başkan Lord Gürzon...

2) Ekalliyetler ve Ecnebiler Komisyonu; Başkan Garroni...

3) Mali ve İktisadi Komisyon; Başkan Barer...

22 Kasım 1922:

Birinci Komisyonunun içtimaı... TC’nin Avrupa hududunun müzakeresi...

27 Kasım 1922:

Üçüncü Komisyonda "tamirat ve tazminat meselelerinin" tetkiki...

28 Kasım 1922:

İsmet Paşa’nın İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Gürzon ile Musul konusunda görüşmesi.

29 Kasım 1922:

Adalarda asker bulundurulmayacağına, İmroz ve Bozcaada’nın TC’ye verilmesine; diğer adaların askersiz ve mahalli idareye sahib olmasına karar verildi...

Ayrıca, Gümrük ve Ticaret Usulleri Komisyonu toplandı...

30 Kasım 1922:

Doğu Trakya’nın Yunanlılarca boşaltılmasının tamamlanması... Ayrıca, İktisadi meselelere ait olmak üzere tali bir komisyonun kurulması ve içtimaı...

1 Aralık 1922:

Gümrük ve Ticaret Usulleri Komisyonu ve İktisadi Meseleler Tali Komisyonu toplantısı...

2 Aralık 1922:

İkinci Komisyonda müzakerelerin başlaması... İsmet Paşa’nın Lozan’da kapitülasyonlarla ilgili konuşması. Bu meseleninin üç tali komisyona havalesi...

Aynı gün, Mülkiyet-i Sınaiyye, Ebediyye ve Bediiyyenin himayesi ile TC’de müttefik tebaların mal, hak ve menfaatlerinin müzakeresi...

4 Aralık 1922:

Birinci Komisyon toplantısı ve Boğazlar meselesinin müzakeresi... Ayrıca, Gümrük ve Rusum meselelerinin müzakeresi... TC’de müttefik tebaların mal, hak ve menfaatlerinin müzakeresine devam...

6 Aralık 1922:

Türk heyetinin adli kapitülasyonların kaldırılmasında ısrarı...

8 Aralık 1922:

Tarik-i Münakalat ve Nakliyat Tali Komisyonunda müzakereler...

11 Aralık 1922:

Maliye Tali Komisyonu tamirat meselesinin görüşüyor...

12 Aralık 1922:

Lord Gürzon’un azınlıklar hakkındaki muhtelif teklifleri...

13 Aralık 1922:

Ecnebilere tatbik edilecek usule dair müzakereler...

14 Aralık 1922:

Aynı mesele... Ekalliyetler tali komisyonunun toplantısı...

15 Aralık 1922:

İkinci Tali Komisyonunun (iktisadi usul noktasından ecnebilerin tabi olacağı hükümleri tetkik eden komisyon) Başkan seçimi ve çalışma programının seçimi...

Amerikan delegasyonunun teklif ettiği "Ermeni milli yurdu" meselesinin münakaşası...

19 Aralık 1922:

Ekalliyetler Tali Komisyonunda iki tarafın teklifleri... Maliye Tali Komiusyonunda tamirat, tadilat ve Duyun-u Umumiyyi meselelerinin ele alınması...

20 Aralık 1922:

Ecnebilerin tabii olacağı adli usullerin müzakeresi..

21 Aralık 1922:

Ecnebilerin ve ecebi şirketlerinin tabi olacağı mükellefiyet ve muafiyelerin müzakeresi...

22 Aralık 1922:

Ekalliyetler Tali Komisyonunda "umumi af"ın müzakeresi...

23 Aralık 1922:

Ecnebilerin ve ecebi şirketlerinin tabi olacağı mükellefiyet ve muafiyelerin müzakeresine devam..

Ekalliyetler Komisyonunda Cemiyet-i Akvam’ın mevkii ve ekalliyetlerin ahkam-ı şahsiyyesi müzakeresine devam...

25 Aralık 1922:

TBMM’nin gizli oturumunda Başbakan Rauf Orbay’ın Lozan Konferansı hakkındaki açıklamaları ve görüşmeleri.

26 Aralık 1922:

Üçüncü Tali Komisyon’un toplantısı...

27 Aralık 1922:

Ecnebilerin ve ecebi şirketlerinin tabi olacağı mükellefiyet ve muafiyelerin müzakeresine devam... Bu ve umumi af meselelerine dair müfettiş raporlarının müzakeresi...

29 Aralık 1922:

Aynı meselelere devam... Ahkam-ı şahsiyye meselesinin hukuk müşavirlerine havalesi ve Türk ihtirazı kayıtlarının ele alınması...

Lozan’da görüşmelerin kesilmesi ihtimali üzerine Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın Kolordulara harekat için hazır olmaları genelgesi.

30 Aralık 1922:

Bahsi geçen raporun kabulü... Aynı meseleler.. Mali Komisyonda Duyun-u Umumiyyenin taksimi meselesinin müzakeresi...

1 Ocak 1923:

TBMM’nin gizli oturumunda Ankara’ya gelen Hasan Saka’nın Lozan Konferansı hakkında bilgi vermesi. Görüşmelere 3 ve 4 Ocak günleri devam edilmiştir.

2 Ocak 1923:

Umumi affın müzakeresi..

3 Ocak 1923:

Umumi affın müzakeresi..

4 Ocak 1923:

Müttefiklerin, vatandaşlarının her birinin TC’deki iktisabının tanınmasını istemeleri... Maliye Tali Komisyonunda tamirat ve tazminat meselelerinin görüşülmesi...

6 Ocak 1923:

Kapitülasyonların ilgasına dair müzakereler.. Ermeni Milli Yurdu münakaşası...

9 Ocak 1923:

"En ziyade müsadeye mazhar millet" maddesinin tetkiki...

10 Ocak 1923:

Aynı meseleye devam...

11 Ocak 1923:

Ekalliyetlerin himayesine dair meseleler.. Nüfus mübadelesi tali komiusyonununun toplantısı..

12 Ocak 1923:

Mükellefiyetlerden muafiyet, harb esirleri ve mevkufların mübadelesi meselesi...

13 Ocak 1923:

TBMM’nde Lozan Konferansı’yla ilgili hükümet görüşünün açıklanması.

15 Ocak 1923:

Amerikan Murahhas Heyetinin beyannamesi... Evvelki müzakerelere devam...

16 Ocak 1923:

Sivil tutukluların iadesi meselesi ile nüfus mübadelesine devam...

20 Ocak 1923 :

İsmet Paşa’nın Lozan’da Yunanlılar tarafından yakılmış 26 şehrin listesini sunması.

21 Ocak 1923:

Lord Gürzon’un uzun bir konuşması ve hazırladığı sulh teklifini "derhal imzalayın yoksa terkedip gideceğim!” tehdidi... Diğer devletlerin temsilcilerinin de aynı minvaldeki tehditleri... Siyasi tecrübeleri olmayan Türk heyetinin, başta İsmet Paşa olmak üzere “bunaltılması” ve böylece de “karlı bir anlaşma” imzalanması için tatbik edilen bir taktik!..

23 Ocak 1923:

Musul meselesinin müzakeresi...

Müttefik devletler, vatandaşlarının zarar ve ziyanlarının tamirini isiyor ve bu maksatla da 15 milyon altın lira tazminat istiyorlar...

Viyana’da basılan -Osmanlı Devleti’ne ait bulunan- 6 milyon altın karşılığı kağıt paraya el konularak müsadere edilmiş olması, bu meselenin Konferansın en hararetli bahsi olmasını sağlıyordu.

Komisyonlarda, Başkanlar, Lord Gürzon, Marki Garroni ve Bonpar, son tekliflerini ültimatom havası içinde vererek 4 Şubat’a kadar imzalanmasını aksi halde Lozan’ı terkedeceklerini bildirdiler.

Fransa ve İtalyan temsilciler de bu tehdide iştirak etmişlerdir. Bu esnada Ankara’da Mustafa Kemal’in ağzından, "Milli Misak’tan bazı fedakarlıklar yapılabileceğine dair” ifadeler çıkmaya başlamış ama Başbakan Rauf (Orbay) Bey’in Milletin ve Meclis’in ruhiyatına tercüman olan "tavizsiz tavrı” bunları bastırmıştır.

Lozan’da ise, İsmet Paşa’nın, diğer yetkili murahhas aza Rıza Nur’a, "Etme, eyleme, harb yapacaklar, aldık alacağımızı, etme, gel, imzalayalım şunu!” diyerek adeta yalvarması, Rıza Nur’un ise, "Bunların hepsi blöf; sakin ol, hiçbirşey yapamazlar!” cevabı...

25 Ocak 1923

Mısır’ın vaziyeti, Filistindeki museviler, Medine hazineleri gibi meselelerin müzakeresi...

TBMM’nin gizli oturumunda Rauf Orbay’ın Konferansla ilgili açıklamaları ve görüşmeler.

26 Ocak 1923:

TC’nin bazı milletlerarası mukavelelere iştirakinin kabulü...

27 Ocak 1923:

Sivil tutsaklar ve harb esirlerinin müzakeresine devam... Lord Gürzon’un, Mekke’den alınan “Mukaddes Emanetler”in iadesini istemesi...

İnönü ise, "Bu emanetler, Makam-ı Hilafet’indir. Ve İslam Alemi, bu meselelerin burada konuşulmasından hoşlanmaz!” cevabını verir...

28 Ocak 1923:

TBMM’nin gizli oturumunda Rauf Orbay’ın Lozan’daki gelişmelerle ilgili açıklamaları ve görüşmeler.

29 Ocak 1923:

Ekalliyetler Tali Komisyonunda, şahıs ve aile hukuku meseleserindeki raporların müzakeresi...

(Mustafa Kemal’in, İzmir’de Latife (Uşaklıgil) Hanımla evliliği... Bu evlilik iki yıl yedi ay devam etmiş ve 5 Ağustos 1925 günü -sebebi hakkında muhtelif ama bir mesele hakkında dönen rivayetler muhtelif olarak- nihayete ermiştir.)

30 Ocak 1923:

Evvelki meselerinin devamı...

"Ermeni Milli Yurdu" hakkında, daha evvelden verilmiş bulunan Amerikan murahhas heyetinin beyannamesinin müzakeresi.. Lozan’da Türkiye ile Yunanistan arasında askeri ve sivil esirler ile din esasına dayalı azınlıkların değişimi konusunda iki sözleşme imzalanması.

31 Ocak 1923:

Lord Curzon’un sulh antlaşması projesini, “derhal imzalanması” şartiyle takdimi... İnönü’nün 8 günlük bir mühlet istemesi...

1 Şubat 1923:

Boğazlar Komisyonu’nda İsmet Paşa’nın demeci.

2 Şubat 1923 :

İsmet Paşa’nın Gürzon ile görüşmesi

3 Şubat 1923

Başbakan Rauf Orbay’ın sulh antlaşması projesiyle ilgili talimatı.

4 Şubat 1923:

Lozan Konferansının Birici Devresinin son celseninin Boriya Oteli’nde yapılması...

Musul meselesinin 12 ay içinde iki taraf tarafınca da halledilemezse, Cemiyet-i Akvam’a arzının ve “Borçlar” meselesinin 6 ayda yeniden tetkikinin kabulü..

Türk heyetinin karşı tekliflerinin verilmesi. Gürzon’un son demeci: "Ümit ederim ki İsmet Paşa, umduğumdan daha çok fedakarlık yaptığımın farkındasınız. Savaş olabilir. Kabul etmenizi istirham ederim. Vatanınızı kurtarmak için İsmet Paşa yarım saatiniz var.”

Lord Gürzon’un treninin saat 19:15’de Lozan’dan ayrılışı ve Konferans’ın kesintiye uğraması.

7 Şubat 1923:

Türk Delegasyonu’nun Lozan’dan ayrılışı.

10 Şubat 1923:

Delegasyonun Bükreş’e gelişi ve İsmet Paşa’nın Hükümete raporu.

Bükretş’teki İngiliz Sefiri ile İsmet Paşa’nın yaptığı görüşmede, Sefir, Lord Gürzon’un bütün tehditlerinin bir blöf olduğunu itiraf edercesine, “hükümeti adına” konuşarak, "sulhün behemahal gerçekleşeceğini, İnönü’nün de feragat ve fedekarlıkla Ankara’da da çalışmasını” istemesi...

Zaten bu esnada Lord Gürzon’da, Londra’da verdiği mülakatlarda, "harbe niyeti olmadığını” açıkça ifade etmektedir.

13 Şubat 1923:

Lord Gürzon’un Lordlar Kamarası’nda Konferansa ve tatbik ettiği stratejiye dair açıklaması... Buna göre, Türk Heyetinin Başkanı olan İnönü’nün, "Türk devletinin istiklalinin tanınması” meselesinde devamlı durması, İngiliz heyetinin Konferansta rahat hareket etmesini sağlamış, başta Musul olmak üzere bütün meselelerde “harb tehdidi” kozunu kullanarak “Türk heyetinin direncini” kırmaya yaramış ve üstelik bu “istiklalin tanınması” meselesini bir de devamlı olarak kendisi “ağabey” pozunda vurgulayarak, “Türk devletinin istikla-i tam bir devlet olarak Cemiyet-i Akvam’ın bir azası olacağına” dair teminat vermesine de yaramış...

16 Şubat 1923:

Lozan Delegasyonu’nun İstanbul’a dönüşü, General Harington’la İsmet Paşa’nın görüşmesi.

17 Şubat 1923:

İzmir’de "I. İktisat Kongresi”nin 1135 delege ile Mustafa Kemal tarafından tertibi...

19 Şubat 1923:

İzmir’den dönen Mustafa Kemal Paşa ile İstanbul’dan gelen İsmet Paşa’nın Eskişehir’de buluşmaları, birlikte Ankara’ya dönmeleri.

25 Şubat 1923:

Ali Fuat Cebesoy’un Başkanlığı’ndaki TBMM’nin gizli oturumunda İsmet Paşa’nın Lozan görüşmelerine ilişkin geniş bilgi vermesi.

27 Şubat 1923:

TBMM’nin gizli oturumunda Lozan Konferansı’nın tekrar başlaması halinde izlenecek yol hakkında görüşmeler.

2 Mart 1923:

TBMM’nin gizli oturumunda Lozan Konferansı hakkında görüşmeler. Görüşmelere 3,4,5,6 Mart günleri yapılan gizli oturumlarda da devam edilmiştir.

6 Mart 1923:

Mustafa Kemal Paşa’nın söylevi: "Bu sulh projesini kabul etmeğe imkan yoktur.” TBMM’nin gizli oturumunda Hükümet’e güvenoyu verilmesini isteyen önergenin kabulü.

7 Mart 1923 :

TBMM Hükümeti’nin İtilaf Devletleri’ne 23 Nisan 1923’te görüşmelere başlanabileceğini -”nota”- bildirmesi.

8 Mart 1923 :

Ankara Hükümeti’nin hazırladığı mukabil sulh projesinin İstanbul’daki İtilaf Devletleri temsilcilerine verilmesi.

31 Mart 1923 :

İtilaf Devletleri temsilcilerinin Londra’da toplanarak Ankara Hükümeti’nin Lozan’a tekrar delege göndermelerini istemeleri.

17 Nisan 1923:

Türk Delegasyonu’nun Ankara’dan İstanbul’a hareketi.

18 Nisan 1923:

Türk Delegasyonu’nun İstanbul’dan Lozan’a hareketi. Delegasyon, 21 Nisan’da Lozan’a ulaşmıştır.

İKİNCİ DEVRE FAALİYETLERİ

23 Nisan 1923:

Lozan Konferansı ikinci dönem çalışmalarının başlaması... İngiltere’yi Lord Gürzon Sir Horace Rumbolt temsil etmektedir. Fransa’yı General Pelle, İtalya’yı da Montanya temsil etmektedir. değil,

24 Nisan 1923:

Bazı meselelerin kararı... Meriç, Suriye ve Irak hududu ile, İkinci Encümen Toplantısı ve Duyun-u Umumiyye ile demir yolları meselesi...

25 Nisan 1923:

Üçüncü Komisyon toplantısı ve Meis adasının durumunun müzakeresi...

26 Nisan 1923:

Andlaşmanın “projesi” üzerinde münakaşalar; Sulh halinin devamlılığı ile Yunan hududunun değiştirilmesi kabul edilip, Ankara tarafının Meis Adasını alma teklifinin reddi.

27 Nisan 1923:

Kapitülasyonlar ve Mezarlıklar meselesinin münakaşası...

1 Mayıs 1923.:

Muhacirler, ikamet, iktisadi ve hukuki meselelerin görüşülmesi...

2 Mayıs 1923:

İkinci Encümende Duyun-u Umumiyye meselesinin tetkiki...

3 Mayıs 1923:

Ecnebilere karşı tatbik edilecek usule dair anlaşmanın imzası...

7 Mayıs 1923:

Kuponlar meselesi...

8 Mayıs 1923:

TC hududu meselesi...

10 Mayıs 1923:

Ticari mukavele...

16 Mayıs 1923:

Andlaşmanın umumi olarak görüşülmesi ve İsmet Paşa’nın Lozan’da kapitülasyonların kaldırılmasına dair önerisi.

19 Mayıs 1923:

Umumi görüşmeye devam.. Ayrıca, Kapitülasyonlarla ilgili 28. maddenin kabulü. İ. Paşa’nın harp tamiratı karşılığı olarak Karaağaç’ın Türkiye’ye verilmesi hakkında Rauf Orbay’dan talimat istemesi.

23 Mayıs 1923 :

19 Mayıs 1923 tarihinde İsmet Paşa’nın “harp tamiratı karşılığı olarak Karaağaç’ın Türkiye’ye verilmesi" hakkında talimat istemesi karşılığında Başbakan Rauf Orbay, "Olmaz" cevabını verdi.

24 Mayıs 1923

'Harp tamiratı karşılığı Karaağaç'ın Türkiye'ye verilmesi' konusunda Başbakan Rauf Orbay ile aralarında anlaşmazlık çıkan İsmet Paşa'nın, M. Kemal Paşa’ya telgraf çekerek Hükümet’ten yakınması.

26 Mayıs 1923:

Umumi görüşmeye devam... Müzakereler...

28 Mayıs 1923:

Tazminat ve tamirat bedellerinin müzakeresi...

31 Mayıs 1923:

Andlaşma “projesi”nin tetkiki...

4 Haziran:

Evvelki meseleye devam...

26 Haziran 1923:

Evvelki meseleye devam...

3 Temmuz 1923:

Andlaşma layihasının münakaşası...

12 Temmuz 1923:

Evvelki meseleye devam ve İngilizler tarafından tehditler...

17 ve 18 Haziran 1923:

Aynı meseleye devam...

24 Temmuz 1923:

Andlaşmanın, İnönü, Rıza Nur ve Hasan Saka’dan müteşekkil Tark heyeti ile, Horace Rumbolt, Pelle, Garroni, Uçiyani, Montanya, Venizelos, Kaklamanas, Diamondi ve Konçesko tarafından imzalanması...

II. KISIM:

ANAKARA HÜKÜMETİNİ TEMSİLEN KONFERANSA KATILANLARIN İSİM VE VAZİFELERİ

I. VE II. DÖNEM LOZAN KONFERANSINA

KATILAN TÜRK DELEGASYONU

Başdelege : İsmet İnönü (Dışişleri Bakanı)

Delegeler : Dr. Rıza Nur (Sağlık Bakanı),

Hasan Saka (Maliye Bakanı)

Danışmanlar : Münir Ertegün,

A. Muhtar Çilli,

Veli Saltı,

Zülfü Tigrel,

Zekai Apaydın,

Mahmut Celal Bayar,

Şefik Başman,

Seniyettin Başak,

Şevket Doğruker,

Mehmet Tevfik Bıyıklıoğlu,

Tahir Taner,

Nusret Metya,

Yusuf Hikmet Bayur,

Zühtü İnhan,

Fuat Ağralı,

Mustafa Şeref Özkan,

Şükrü Kaya,

Hamit Hasancan,

Cavit Bey,

Hayım Naum,

Baha Bey

Basın Danışmanları : Ruşen Eşref Ünaydın,

Yahya Kemal Beyatlı

Genel Sekreter ve Danışman : Reşit Saffet Atabinen

Katibler : Ali Türkgeldi,

Mehmet Ali Balin,

Cevat Açıkalın,

Celal Hazım Arar,

Saffet Şav,

Süleyman Saip Kıran,

Rıfat Bey,

Dr. Nihat Reşat Belger,

Atıf Esenbel,

Sabri Artuç

Not : Yukarıdaki delegasyon 1.Dönem Lozan Konferansı'na (20 Kasım 1922 - 4 Şubat 1923) katılmıştır. Bu gruptan A. Muhtar Cilli, Veli Saltık, Zülfü Tiğrel, M.Celal Bayar, Seniyettin Başak, Şevket Doğruker, Zühtü İnhan, Şükrü Kaya, Hamit Hasancan, Cavit Bey, Hayım Naum, Baha Bey, Ruşen Eşref İnaydın, Yahya Kemal Beyatlı, Reşit Saffet Atabinen, Mehmet Ali Balim, Cevat Açıkalın, Celal Hazım Arar, Saffet Şav., Süleyman Saip Kıran, II.Dönem Lozan Konferansı'na (23 Nisan-17 Temmuz 1923) katılmamıştır.

II. DÖNEM LOZAN KONFERANSI'NA YENİDEN KATILANLAR

Genel Sekreter ve Danışman : Tevfik Kamil Koperler

Katibler : Naci Kenter,

Hamit Eseniş,

Ali Muhtar Bey,

Aziz Topkaç,

Hüsnü Özer.

Not: Fransa, İsviçre ve Almanya'da görevli hariciyecilerden Ferit Tek, Cemal Hüsnü Taray, Cevat Üstün ve TBMM Almanya-Avusturya basın temsilcisi ve Servet-i Fünun dergisi sahibi Ahmet İhsan Tokgöz bir süre konferans çalışmalarına katılmışlardır.

GAZETECİLER

I.Dönemde:

Ahmet Cevdet (İkdam),

Ahmet Şükrü Esmer (Vakit),

Hüseyin Cahit Yalçın (Tanin).

II.Dönemde:

Velid Ebuzziya (Tevhid-i Efkar),

Ahmet Şükrü Esmer (Vatan),

Suphi Nuri İleri (İleri),

Ali Naci Karacan (Akşam),

Kerami Kurtbay (Hakimiyeti Milliye),

Mecdi Sadrettin Sayman (İkdam),

Kemal Salih Sel (Yeni Gün),

Asım Us (Vakit),

Hüseyin CahitYalçın (Tanin),

Ahmet Hidayet Reel (Öğüt).

(5 Eylül 2003)